Dahi Hüseyn Cavidin DOĞUM GÜNÜDÜR
24.10.2018
Hüseyn Cavid 1882-ci il oktyabrın 24-də Naxçıvanda anadan olub. İbtidai təhsilini Naxçıvanda, orta təhsilini M.T.Sidqinin "Məktəbi-tərbiyə” adlı yeni üsullu məktəbində alıb (1894-1898). 1899-1903-cü illərdə Təbrizin "Talibiyyə" mədrəsəsində təhsilini davam etdirib. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat şöbəsini bitirdikdən sonra Naxçıvanda, daha sonra Gəncə və Tiflisdə, 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik edib.
Ədəbiyyat tariximizdə ilk mənzum faciə ("Şeyx Sənan") və ilk mənzum dramın ("Ana") müəllifi olan Hüseyn Cavidin yaradıcılığı lirik şeirlər, lirik-epik, epik poemalar, dram əsərləri ilə zəngindir. Şairin "Keçmiş günlər" adlı ilk şeir kitabı 1913-cü ildə çap olunub.
XX əsr Azərbaycan romantizminin ən böyük nümayəndəsi hesab olunan Cavid daha çox dramaturq kimi tanınıb, teatrda "Cavid mərhələsi" başladıb. Onun "İblis" faciəsi öz bəşəri çalarları ilə Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsərlərindən hesab olunur. 20-30-cu illərdə "Peyğəmbər", "Topal Teymur", "Səyavuş", "Xəyyam" kimi tarixi dramları da ədəbiyyatımızda mühüm yer tutur. Bu dramlarda, xüsusilə, "Peyğəmbər" əsərində Cavidin tarixi şəxsiyyətlərə tamamilə fərqli baxış bucağını görmək mümkündür.
Cavid Əfəndinin publisistikası da öz dəyər və sanbalına görə heç də bədii əsərlərindən geri qalmır.
Kult.az Hüseyn Cavidin 1912-ci il mayın 14-də "İqbal” qəzetində dərc olunan "Nakamlıq” yazısını təqdim edir:
"Bu gün qara torpaq, əcəlin pənceyi-qəhri Qafqaziyanın Rusiya Türklərinin, daha doğrusu, bütün türk ünsüri-nəsibinin yorulmayan, qəhrəman və çalışqan bir övladını ağuşi-əbədisinə alır.
Mirzə Abdulla Məhəmmədzadə (A. Sur), Abdulla Tofiq imzaların qəzet sütunlarında görüb bilməyən çox az qare bulunur zənn edirəm.
İştə o fəal gənc getdi. Nakam olaraq tərki-həyat etdi!
Gəncədə məbadiyi-ülumu təhsil etdikdən sonra üç sənədən ziyadə İstanbulda ikmali-təhsil ilə məşğul olub, tarix və ədəbiyyatda böyük bir ləyaqət göstərmiş olan bu dəyərli cavan, əfsus, minlərcə əfsus ki, dünyadan kam almayaraq, arzularına yetişməyərək millətinə, vətəninə lazım olan ən qiymətli bir zamanında millətini, vətənini tərk etdi, yalnız və yalnız ailə və arxadaşlarının, əhibba və vətəndaşlarının ürəyinə unudulmaz bir həsrət qoyub getdi.
Mərhum müşarileyh yaşasaydı, ədəbiyyatımıza çox böyük mənfəətlər, çox qiymətli əsərlər bəxş edəcəkdi. Zatən göstərdiyi nümunələr istiqbalının nə dərəcədə parlaq olduğunu müdəqqiq qarelərə təslim etdirmişdir zənn edirəm.
Fazili-hünərvər, ədibi-siyasətpərvər İbrahimov Sənətullabəy əfəndinin mərhum A. Sur haqqında yazmış olduğu mütaliatı hər kəs oxuyub düşünmüşdür zənn edirəm. Onun türk dilinə, türk ədəbiyyatına olan xidmətləri çox parlaq olacaqdı, əfsus ki, özü söndü, getdi…
Əvət, bu bir sənə zərfində Qafqaz, ulu Qafqaz sevgili övladlarından üç qiymətli vücud qeyb etdi.
Birincisi möhtərəm şair mərhum Sabir həzrətləri idi. Mir mumileyhi Tiflisdən Şamaxıya, yəni məzari-ədəmə doğru yollandığı sırada görmüşdüm. O lətif və düşgün sima hala gözümün önündə təcəssüm edib durur.
Qafqaz öylə nadir vücuda bir də çox çətinliklə malik ola bilər.
İkincisi vətənpərvər üləmamızdan Hacı Molla Ruhulla həzrətləri idi ki, ziyai-təhəmmülgüdazı islam ruhilə bəslənmiş hər bir vətəndaşı məhzun və dilxun etdi.
Üçüncüsü isə bu iki mərhumun heç birilə qabili-qiyas olamaz. Çünki onlar kamilən olmasa belə, yenə az-çox yaşayıb və istədikləri qədər millət və vətənlərinə ifai-xidmət edə bilmişlərdir.
Bu isə (A. Sur), hənuz yeni-yeni qol-qanad açıb, təşəbbüsatda bulunub vətən yavruları üçün, onların tərəqqiyyatı üçün çalışıb-çapalamaqda ikən, ölüm, o acı həqiqət, o müdhiş qüvvət fürsət vermədi. Biçarəni aldı götürdü, bu mütəşəbbis, gənc ədibimizin səbəbi-irtihalına gəlincə, Tiflisdə iki ay zərfində xəstəxanədə bir neçə dəfə əməliyyati-cərrahiyyə (operasiya) icra edildikdən sonra qurtulamayaraq nəhayət, əcəlin ağuşi-dəhşətnakına qovuşmuşdur. Cənab-həqq validəsinə, qardaşlarına və arxadaşlarına, dostlarına və vətəndaşlarına səbri-cəmil əta eləyə…”
